PÓNAIRÍ DO NA MÚINTEOIRÍ
Ceann de na rudaí is mó a dhéanaim anseo i Ruanda na cuairt a thabhairt ar bhunscoileanna agus meánscoileanna mar chigire don Chomhairle Áitiúil, chun moltaí agus tacaíocht a thabhairt dóíbh. Tá cuid de na scoileanna in áiteanna fíoriarghúlta agus tógann sé suas le dhá uair an chloig ar chúl ghluaisrothair lena n-aimsiú agus níos mó fós sa séasúr fliuch.
An tseachtain seo caite thugas cuairt ar ghrúpa thrí scoil i gceantar darb ainm Muganza. An chéad cheann acu, Meánscoil Rwamiko, thugas cuairt air cheana i mí Eanáir. Bhuail stoirm gaoithe an scoil agus bhain sé an díon den bhloc nua seomraí ranga a bhí tógtha acu. An uair seo tharla go raibh mé ag dul thar an scoil ar an mbealach chuig scoil eile agus thugas faoi deara nach raibh rud ar bith déanta lena dheasú.
Bhuail mé isteach ag lorg an phríomhoide ach ní raibh sé ann an lá sin (rud coitianta é seo – bíonn an-chuid cruinnithe is mar sin ag príomhoidí anseo ach chomh minic céanna ní bhacann siad teacht ar scoil). Ach mhínigh na múinteoirí a bhí ann an scéal. Toisc gur leis an Eaglais Chaitliceach an scoil féin agus freagarthacht orthu ó thaobh foirgnimh is a leithéid, deir an Comhairle Áitiúil go gcaithfidh siadsan íoc as an díon nua a chur suas. Ar ndóigh ní aontaíonn an Eaglais leis seo agus, go dtí go dtiocfaidh siad ar réiteach fanfaidh an scéal mar atá. Mar bharr ar an donas, tá sé sheomra ranga nua eile a bhí á dtógáil fós gan críochnú ach tá na daltaí nua tar éis tosú teacht ar scoil ar aon nós.
“Agus conas ar éirigh libh sin a dhéanamh?” a d’iarr mé. Thóg siad isteach i seomra ranga amháin mé, rang Matamaitice don Chéad Bhliain. Chomhairigh mé iad – 120 acu in aon seomra amháin agus múinteoir amháin ag múineadh tacair dóibh! I ngach seomra ranga sa scoil bhí idir 70 is 90 daltaí, iad ar fad ciúin, dírithe ar a gcuid oibre agus gan gearán ar bith astu ach iad buíoch a bheith ann sa chéad áit.
Sa dara scoil, bunscoil Kibangu, chaith mé uair an chloig nó mar sin ag caint leis an bpríomhoide ina oifig. Sa chúinne bhí carn mór pónairí tirim agus babhla beag in aice leis. D’fhiafraigh mé de an as gairdín na scoile a thángadar (tá jardin scolaire ag gach scoil ina bhfásann na daltaí plandaí is barraí éagsúla a dhíoltar ar son buiséad na scoile ach freisin a thugann seans dóibh foghlaim conas an obair seo a dhéanamh). Ní hea, adúirt sé liom, íoctar na múinteoirí anseo leo.
Is mó rud atá cloiste agam ó tháinig mé anseo a chuir iontas orm … ach ag íoc múinteoirí le pónairí? Mhínigh sé an scéal dom. Tá naíonra ag go leor scoileanna ach caithfidh na tuismitheoirí íoc as – RWF300 sa mhí atá air anseo (timpeall €0.40). Ach is leasc le go leor acu an t-airgead a íoc; mar sin ligtear dóibh an táille a íoc le pónairí más fearr leo – is fiú RWF300 babhla amháin pónairí agus toisc go dtiteann séasúr na bpónairí ag tús na scoilbhliana, is bealach é le tuilleadh páistí a mhealladh isteach sa chóras. Mar sin, íoctar tuarastal mhúinteoirí na naíonraí le meascán airgid is pónairí, ag brath ar an gcéatadán tuismitheoirí a d’íoc ar an dá bhealach!
Agus sin ráite, dúnann formhór na naíonraí faoin dara téarma. I mí Aibreán tá na ponairí imithe nó gann agus caithfear airgead tirim a íoc agus socraíonn formhór na tuismitheoirí nach fiú sin a dhéanamh.
Tír gan litríocht, tír gan anam?
Ecrivains et poètes
De ma terre natale
Penseurs narrateurs
Des milles collines…
Pourquoi dormez-vous?
Pourquoi dormez-vous si longtemps?
Tá dhá bhealach le breathnú ar na difríochtaí idir do thír nua agus do thír dúchais: tá na rudaí nua ar fad atá anseo nach bhfuil ann sa bhaile – bia difriúil, tírdhreach, na mílte gabhair, teangacha nua – agus na rudaí nach bhfuil agat a thuilleadh – uisce reatha, leictreachas, gluaisteán, teilifís, pictiúrlanna agus mar sin de.
Ach sin iad na rudaí suntasacha agus na rudaí a mbeifeá ag súil leo ag teacht chuig ceann de na tíortha is boichte ar domhain. Ach tá easpaí eile anseo nach mbeifeá ag súil leo ar chor ar bith – mar shampla, is í Ruanda b’fhéidir an t-aon tír san Afraic nach bhfuil aon traidisiún ceoil aici – seachas roinnt ceoil drumaí, is ón Chongó is na tíortha eile maguird a thagann aon cheol Afraiceach a chloistear.
Où sont les penseurs
Les penseurs rwandais
Montrez-moi la plume
Taillée à la rwandaise….
Easpa eile ná nach bhfuil traidisiún ar bith den scríbhneoireacht chruthaitheach le beagnach céad bliain anuas. Bhíodh traidisiún láidir filíochta sa tír roimh theacht na nGearmánach agus na mBeilgeach ach níl mórán de fágtha anois. Níl úrscéalta ná gearrscéalta á scríobh anseo agus sna scoileanna ní mhúintear scríbhneoireacht chruthaitheach i rang ar bith, bíodh sé i mBéarla, Fraincis nó Kinyarwanda. Tháinig mé ar leabhrán beag amháin 24 leathanach a foilsíodh i Lausanne na hEilbhéise i 1983 ag file Ruandach darb ainm Aloys Gapira as a dtagann na sliochtanna seo (ón dán ‘Réveil’) agus sin sin.
Oui j’essaie de me révolter
Contre la jeune génération
Qui est allée, qui va, qui ira à l’école
Qui va à l’école
Qui sait lire et écrire
Qui a des “papiers spéciaux”
Qui est capable d’écrire
Mais qui ne produit pas quelque chose.
Rinne oibrí deonach de chuid VSO, Ben Pollitt, iarracht é seo a athrú ag leibhéal na scoileanna nuair a chuir sé an Kivu Writers Workshop ar bun roinnt blianta ó shin. Comórtas náisiúnta a bhí ann do dhaltaí mheánscoile inar chuir siad isteach a gcuid dánta is scéalta agus cuireadh an fiche dalta ab fhearr ag sraith ceardlanna chun a gcuid scileanna scríbhneoireachta a fhorbairt. Níor mhair an tionscnamh seo ach cúpla bliain ceal airgid ach, níos tábhachtaí ná sin, is beag duine a raibh fíorspéis acu ann nó a chreid gur rud fiúntach inti féin é scríbhneoireacht chruthaitheach. Agus astu siúd ar fad a d’fhreastal ar na ceardlanna, níor tháinig mé ar dhuine acu atá fós ag plé le scríbhneoireacht chruthaitheach de chineál ar bith.
Cibé rud atá ar siúl – agus táimid ag caint faoi métier na hiriseoireachta amháin i ndáiríre – is i mBéarla (agus uaireanta i bhFraincis) atá sé. Ó thaobh teanga dúchais na tíre – Kinyarwanda – ní amháin nach bhfuil rud ar bith ar siúl ach ní fheictear gá ar bith lena leithéid. Tá sé ró-luath a bheith ag rá go bhfuil baol ar bith ann go dtiocfaidh an Béarla in áit Kinyarwanda mar a tharla sa tírín bheag ghlas againn féin ach leis an deifir atá ar Ruanda teanga agus cultúr Shasana a ghlacadh, cá bhfios mar a thitfidh rudaí amach sna blianta atá romhainn?
Mes frères mes soeurs
Prenez la plume
Et sauvons notre langue
Le français est si fort
L’anglais si puissant.
‘Siad na hiarchairde na naimhde is measa
Luaigh mé cheana gur bliain toghacháin é seo i Ruanda ag gach leibhéal seachas an Parlaimint féin. Agus le cúpla seachtain nó mí anuas tá ardú mór tagtha ar an teannas polaitiúil anseo. Thosaigh sé le hionsaithe granáid aimsir na Nollag i gcathair Bhutare atá gar dom agus ansin leath sé chuig an bpríomhchathair Kigali. Agus mé á scríobh seo bhí dhá phléasc aréir, ceann acu gar don teach ina bhfuilim ag fanacht (cé nár chualas féin é), trí cinn an lá roimhe sin agus n’fheadar cé mhéad go díreach roimhe sin. Go hiondúil, caitear na granáid le scuainí daoine atá ag fanacht ar bhusanna ag deireadh an lae le filleadh abhaile, rud a chiallaíonn go bhfuilimse ag taisteal ar chúl gluaisrothair agus mé anseo don deireadh seachtaine.
Ar dtús cuireadh an milleán ar dhaoine gan chiall nó iarsamí den Interahawme, iad siúd ba chúis leis an gcinedhíothu i 1994. Ach an tseachtain seo caite d’eisigh an Rialtas ráiteas a chuir cor nua agus i bhfad níos tríoblóidí sa scéal. Dúradh gurb iad dhá iaroifigeach airm a bhíodh tráth ina gcomrádaithe dhílse de Paul Kagame, an tUachtarán, ach a bhfuil cónaí orthu anois taobh amuigh den tír de dheasca ‘difríochtaí’ a d’éirigh idir iad agus Kagame, gurb iadsan a bhí taobh thiar de na hionsaithe. Mar sin, in ionad an locht a bheith á chur orthu siúd atá le fada ag cur i gcoinne rialtas na tíre seo, tá fianaise ag teacht amach anois go bhfuil teannas láidir idir grúpaí éagsúla ag an leibhéal is airde sa tír seo agus go leor oifigigh airm ina measc.
Ní bhíonn saoi gan locht agus cé go bhfuil an-mheas agam ar Kagame i gcoitinne don méid atá déanta aige ó 1994, tá go leor leor rudaí eile a fhágann drochbhlas i mbéil go leor daoine, anseo agus thar lear. Ach rud amháin nach féidir a lochtú ná a fhíochmhaire is a chuireann sé i gcoinne caimiléireachta is breabaireachta ag gach leibhéal agus na scórtha airí, ginearáil, méaraí agus eile briste as a bpostanna nó curtha i bpríosún dá bharr. Ach is cosúil go bhfuil a lán lán míshásta leis seo, go háirithe nuair a fheiceann siad na deiseanna a bhíonn ag daoine mar iad i dtíortha eile na hAfraice, a gcomharsana Uganda agus An Chéinia ach go háirithe. Ainneoin an oiread sin a bheith á rá ag Kagame le blianta faoi uisce faoi thalamh a bheith ar siúl ina aghaidh ag an Fhrainc, an Bheilg, iarsamí an Interahamwe agus eile, seans gur óna ‘chomrádaithe’ is a ‘chomhghuallaithe’ sa bhaile atá an dainséar is mó.
Ceann de na rudaí is mó a dhéanaim anseo i Ruanda na cuairt a thabhairt ar bhunscoileanna agus meánscoileanna mar chigire don Chomhairle Áitiúil, chun moltaí agus tacaíocht a thabhairt dóíbh. Tá cuid de na scoileanna in áiteanna fíoriarghúlta agus tógann sé suas le dhá uair an chloig ar chúl ghluaisrothair lena n-aimsiú agus níos mó fós sa séasúr fliuch.
An tseachtain seo caite thugas cuairt ar ghrúpa thrí scoil i gceantar darb ainm Muganza. An chéad cheann acu, Meánscoil Rwamiko, thugas cuairt air cheana i mí Eanáir. Bhuail stoirm gaoithe an scoil agus bhain sé an díon den bhloc nua seomraí ranga a bhí tógtha acu. An uair seo tharla go raibh mé ag dul thar an scoil ar an mbealach chuig scoil eile agus thugas faoi deara nach raibh rud ar bith déanta lena dheasú.
Bhuail mé isteach ag lorg an phríomhoide ach ní raibh sé ann an lá sin (rud coitianta é seo – bíonn an-chuid cruinnithe is mar sin ag príomhoidí anseo ach chomh minic céanna ní bhacann siad teacht ar scoil). Ach mhínigh na múinteoirí a bhí ann an scéal. Toisc gur leis an Eaglais Chaitliceach an scoil féin agus freagarthacht orthu ó thaobh foirgnimh is a leithéid, deir an Comhairle Áitiúil go gcaithfidh siadsan íoc as an díon nua a chur suas. Ar ndóigh ní aontaíonn an Eaglais leis seo agus, go dtí go dtiocfaidh siad ar réiteach fanfaidh an scéal mar atá. Mar bharr ar an donas, tá sé sheomra ranga nua eile a bhí á dtógáil fós gan críochnú ach tá na daltaí nua tar éis tosú teacht ar scoil ar aon nós.
“Agus conas ar éirigh libh sin a dhéanamh?” a d’iarr mé. Thóg siad isteach i seomra ranga amháin mé, rang Matamaitice don Chéad Bhliain. Chomhairigh mé iad – 120 acu in aon seomra amháin agus múinteoir amháin ag múineadh tacair dóibh! I ngach seomra ranga sa scoil bhí idir 70 is 90 daltaí, iad ar fad ciúin, dírithe ar a gcuid oibre agus gan gearán ar bith astu ach iad buíoch a bheith ann sa chéad áit.
Sa dara scoil, bunscoil Kibangu, chaith mé uair an chloig nó mar sin ag caint leis an bpríomhoide ina oifig. Sa chúinne bhí carn mór pónairí tirim agus babhla beag in aice leis. D’fhiafraigh mé de an as gairdín na scoile a thángadar (tá jardin scolaire ag gach scoil ina bhfásann na daltaí plandaí is barraí éagsúla a dhíoltar ar son buiséad na scoile ach freisin a thugann seans dóibh foghlaim conas an obair seo a dhéanamh). Ní hea, adúirt sé liom, íoctar na múinteoirí anseo leo.
Is mó rud atá cloiste agam ó tháinig mé anseo a chuir iontas orm … ach ag íoc múinteoirí le pónairí? Mhínigh sé an scéal dom. Tá naíonra ag go leor scoileanna ach caithfidh na tuismitheoirí íoc as – RWF300 sa mhí atá air anseo (timpeall €0.40). Ach is leasc le go leor acu an t-airgead a íoc; mar sin ligtear dóibh an táille a íoc le pónairí más fearr leo – is fiú RWF300 babhla amháin pónairí agus toisc go dtiteann séasúr na bpónairí ag tús na scoilbhliana, is bealach é le tuilleadh páistí a mhealladh isteach sa chóras. Mar sin, íoctar tuarastal mhúinteoirí na naíonraí le meascán airgid is pónairí, ag brath ar an gcéatadán tuismitheoirí a d’íoc ar an dá bhealach!
Agus sin ráite, dúnann formhór na naíonraí faoin dara téarma. I mí Aibreán tá na ponairí imithe nó gann agus caithfear airgead tirim a íoc agus socraíonn formhór na tuismitheoirí nach fiú sin a dhéanamh.
Tír gan litríocht, tír gan anam?
Ecrivains et poètes
De ma terre natale
Penseurs narrateurs
Des milles collines…
Pourquoi dormez-vous?
Pourquoi dormez-vous si longtemps?
Tá dhá bhealach le breathnú ar na difríochtaí idir do thír nua agus do thír dúchais: tá na rudaí nua ar fad atá anseo nach bhfuil ann sa bhaile – bia difriúil, tírdhreach, na mílte gabhair, teangacha nua – agus na rudaí nach bhfuil agat a thuilleadh – uisce reatha, leictreachas, gluaisteán, teilifís, pictiúrlanna agus mar sin de.
Ach sin iad na rudaí suntasacha agus na rudaí a mbeifeá ag súil leo ag teacht chuig ceann de na tíortha is boichte ar domhain. Ach tá easpaí eile anseo nach mbeifeá ag súil leo ar chor ar bith – mar shampla, is í Ruanda b’fhéidir an t-aon tír san Afraic nach bhfuil aon traidisiún ceoil aici – seachas roinnt ceoil drumaí, is ón Chongó is na tíortha eile maguird a thagann aon cheol Afraiceach a chloistear.
Où sont les penseurs
Les penseurs rwandais
Montrez-moi la plume
Taillée à la rwandaise….
Easpa eile ná nach bhfuil traidisiún ar bith den scríbhneoireacht chruthaitheach le beagnach céad bliain anuas. Bhíodh traidisiún láidir filíochta sa tír roimh theacht na nGearmánach agus na mBeilgeach ach níl mórán de fágtha anois. Níl úrscéalta ná gearrscéalta á scríobh anseo agus sna scoileanna ní mhúintear scríbhneoireacht chruthaitheach i rang ar bith, bíodh sé i mBéarla, Fraincis nó Kinyarwanda. Tháinig mé ar leabhrán beag amháin 24 leathanach a foilsíodh i Lausanne na hEilbhéise i 1983 ag file Ruandach darb ainm Aloys Gapira as a dtagann na sliochtanna seo (ón dán ‘Réveil’) agus sin sin.
Oui j’essaie de me révolter
Contre la jeune génération
Qui est allée, qui va, qui ira à l’école
Qui va à l’école
Qui sait lire et écrire
Qui a des “papiers spéciaux”
Qui est capable d’écrire
Mais qui ne produit pas quelque chose.
Rinne oibrí deonach de chuid VSO, Ben Pollitt, iarracht é seo a athrú ag leibhéal na scoileanna nuair a chuir sé an Kivu Writers Workshop ar bun roinnt blianta ó shin. Comórtas náisiúnta a bhí ann do dhaltaí mheánscoile inar chuir siad isteach a gcuid dánta is scéalta agus cuireadh an fiche dalta ab fhearr ag sraith ceardlanna chun a gcuid scileanna scríbhneoireachta a fhorbairt. Níor mhair an tionscnamh seo ach cúpla bliain ceal airgid ach, níos tábhachtaí ná sin, is beag duine a raibh fíorspéis acu ann nó a chreid gur rud fiúntach inti féin é scríbhneoireacht chruthaitheach. Agus astu siúd ar fad a d’fhreastal ar na ceardlanna, níor tháinig mé ar dhuine acu atá fós ag plé le scríbhneoireacht chruthaitheach de chineál ar bith.
Cibé rud atá ar siúl – agus táimid ag caint faoi métier na hiriseoireachta amháin i ndáiríre – is i mBéarla (agus uaireanta i bhFraincis) atá sé. Ó thaobh teanga dúchais na tíre – Kinyarwanda – ní amháin nach bhfuil rud ar bith ar siúl ach ní fheictear gá ar bith lena leithéid. Tá sé ró-luath a bheith ag rá go bhfuil baol ar bith ann go dtiocfaidh an Béarla in áit Kinyarwanda mar a tharla sa tírín bheag ghlas againn féin ach leis an deifir atá ar Ruanda teanga agus cultúr Shasana a ghlacadh, cá bhfios mar a thitfidh rudaí amach sna blianta atá romhainn?
Mes frères mes soeurs
Prenez la plume
Et sauvons notre langue
Le français est si fort
L’anglais si puissant.
‘Siad na hiarchairde na naimhde is measa
Luaigh mé cheana gur bliain toghacháin é seo i Ruanda ag gach leibhéal seachas an Parlaimint féin. Agus le cúpla seachtain nó mí anuas tá ardú mór tagtha ar an teannas polaitiúil anseo. Thosaigh sé le hionsaithe granáid aimsir na Nollag i gcathair Bhutare atá gar dom agus ansin leath sé chuig an bpríomhchathair Kigali. Agus mé á scríobh seo bhí dhá phléasc aréir, ceann acu gar don teach ina bhfuilim ag fanacht (cé nár chualas féin é), trí cinn an lá roimhe sin agus n’fheadar cé mhéad go díreach roimhe sin. Go hiondúil, caitear na granáid le scuainí daoine atá ag fanacht ar bhusanna ag deireadh an lae le filleadh abhaile, rud a chiallaíonn go bhfuilimse ag taisteal ar chúl gluaisrothair agus mé anseo don deireadh seachtaine.
Ar dtús cuireadh an milleán ar dhaoine gan chiall nó iarsamí den Interahawme, iad siúd ba chúis leis an gcinedhíothu i 1994. Ach an tseachtain seo caite d’eisigh an Rialtas ráiteas a chuir cor nua agus i bhfad níos tríoblóidí sa scéal. Dúradh gurb iad dhá iaroifigeach airm a bhíodh tráth ina gcomrádaithe dhílse de Paul Kagame, an tUachtarán, ach a bhfuil cónaí orthu anois taobh amuigh den tír de dheasca ‘difríochtaí’ a d’éirigh idir iad agus Kagame, gurb iadsan a bhí taobh thiar de na hionsaithe. Mar sin, in ionad an locht a bheith á chur orthu siúd atá le fada ag cur i gcoinne rialtas na tíre seo, tá fianaise ag teacht amach anois go bhfuil teannas láidir idir grúpaí éagsúla ag an leibhéal is airde sa tír seo agus go leor oifigigh airm ina measc.
Ní bhíonn saoi gan locht agus cé go bhfuil an-mheas agam ar Kagame i gcoitinne don méid atá déanta aige ó 1994, tá go leor leor rudaí eile a fhágann drochbhlas i mbéil go leor daoine, anseo agus thar lear. Ach rud amháin nach féidir a lochtú ná a fhíochmhaire is a chuireann sé i gcoinne caimiléireachta is breabaireachta ag gach leibhéal agus na scórtha airí, ginearáil, méaraí agus eile briste as a bpostanna nó curtha i bpríosún dá bharr. Ach is cosúil go bhfuil a lán lán míshásta leis seo, go háirithe nuair a fheiceann siad na deiseanna a bhíonn ag daoine mar iad i dtíortha eile na hAfraice, a gcomharsana Uganda agus An Chéinia ach go háirithe. Ainneoin an oiread sin a bheith á rá ag Kagame le blianta faoi uisce faoi thalamh a bheith ar siúl ina aghaidh ag an Fhrainc, an Bheilg, iarsamí an Interahamwe agus eile, seans gur óna ‘chomrádaithe’ is a ‘chomhghuallaithe’ sa bhaile atá an dainséar is mó.
roheithir@gmail.com
