AGASHINGURA CUMU 11

LEASAINMNEACHA

Ní rud iontach coitianta iad seo i Ruanda ach tháinig mé ar bheirt le déanaí agus leasainmneacha speisiúla acu araon. An lá cheana bhíos i mbaile Butare timpeall 15 ciliméadar ó mo shráidbhaile ag iarraidh carn mhór fotocóipeanna a chríochnú agus a thabhairt abhaile agus thairg comhoibrí liom go mbaileodh sé mé ina charr. Agus muid ag imeacht linn ghlaoigh sé amach chuig fear a bhí ag tiomáint sa treo eile. ‘An bhfuil aithne agat air siúd’ ar seisean liom, ‘Inyamaswa?’ Dúirt mé nach raibh agus nach raibh an t-ainm sin cloiste agam cheana.

‘Leasainm atá ann’ ar seisean, ‘ciallaíonn sé ‘ainmhí’. Le linn an chinedhíothaithe, cuireadh ina leith gur bhain sé an ceann de go leor daoine - fir, mná is páistí - le panga nó cineál claíomh. Dúirt na cúirteanna nach raibh sé ciontach ach d’fhan an t-ainm.’

‘Agus an cuma leis faoi?’ arsa mé féin.

‘N’fheadar’ arsa mo chara ‘ach déarfainn go bhfuil sé imithe i dtaithí air faoin am seo.’

Fear eile atá ina mhúinteoir sa mheánscoil in aice liom, cuireadh in aithne dom é don chéad uair mar jambazi. Anois, sin focal ón Svahaílis atá ar eolas agam agus ciallaíonn sé ‘gadaí’. Ar feadh i bhfad ba leasc liom an cheist a chur – b’fhéidir gur chaith sé tréimhse i bpríosúin nó rud éigin mar sin. Faoi dheireadh, chuireas an cheist ar mhúinteoir eile sa scoil a bhfuilim cairdiúil leis. Phléasc sé amach ag gáire agus dúirt liom gur baisteadh sin air toisc go n-oibríonn sé chomh crua sin. Tá post lánaimseartha aige mar mhúinteoir Fisice sa mheánscoil, ceann eile ag múineadh istoíche san ollscoil agus an tríú cheann sa chliarscoil i mButare ag múineadh Matamataice do na hábhair sagairt ansin. Mar sin, is é tuairim na coitiantachta ar an scéal ná go bhfuil postanna beirt eile á ngoid aige!

Agus muid ag caint ar ghoid, scríobh mé cheana in alt eile faoin dualgas atá ar dhaoine anseo a gcuid airgid a roinnt, go háirithe le daoine eile sa chlann a bhfuil ganntanas airgid orthu do rud éigin. Rud spéisiúil a léiríonn chomh tábhachtach is atá sé seo sa chultúr Ruandach: ciallaíonn an focal igisambo ‘sprionlóir’ agus ‘gadaí’ araon.

AINDIACHAÍ I MEASC NA gCREIDMHEACH

Tá Ruandaigh i bhfad níos dírí agus níos giorraisc ag cur ceisteanna ná mar a bheadh taithí againne air sa bhaile. An chéad uair a chastar duine ort, fiú strainséar iomlán agus tú ag ól caifé nó buidéal beorach, tagann na ceisteanna loma céanna:

Cén aois tú?

An bhfuil tú pósta?

Cé mhéad páistí atá agat?

Cén reiligiún thú?

Luaigh mé cheana an fhreagairt nuair adeirim nach bhfuilim pósta agus, cé go raibh mé tráth, nach bhfuil páistí ar bith agam (cé go bhfuil colscaradh ann anois i Ruanda, is scannal mór é nuair a tharlaíonn sé). Ach is í an cheist deireannach an ceann is deacra. Nuair a tháinig mé anseo an chéad uair – beagnach dhá bhliain anois, go bhfóire ..... Dia orm – chinn mé a bheith ionraic agus a rá gurb aindiachaí mé. An chéad cúpla uair a rinne mé sin, ba spéisiúil na freagairtí a fuair mé. Go leor daoine níor thuig siad an freagra, faoi mar a bhí mé tar éis a rá nach gcreidim in anál a tharraingt (ní raibh aon fhocal ann i Kinyarwanda go dtí le déanaí ar ‘aindiachaí’ go dtí gur cumadh ceann). D’fhreagair duine eile le “Ach cé acu Dia nach gcreideann tú ann?”, rud a chuir an seanjóc sa Tuaisceart i gcuimhne dom - “Sea, ach an Giúdach Caitliceach nó Giúdach Protastúnach tú?”

Ach lá amháin agus mé san oifig, thosaigh duine de mo chomhoibrithe ag cur na ceisteanna céanna orm. Nuair a d’fhreagair mé nár chreid mé i nDia ar bith, thit sé ina thost ar feadh tamaill. Gach cúig nó deich nóiméad chuir sé ceist eile orm, ag iarraidh a dhearbhú go cinnte go raibh a raibh ráite agam ráite agam. Faoi dheireadh stop sé agus lean mé orm ag obair. Ansin, thug mé faoi deara go raibh sé caoineadh, go ciúin, na deora ag sileadh lena leicne (agus, rud a rabhas chomh buartha céanna faoi, ag titim ar mhéarchlár an ríomhaire ar a raibh sé ag obair). Bhí alltacht orm mar, cé nach rabhas i bhfad sa tír, thuig mé nach rud é seo a dhéanann Ruandaigh, fir go háirithe, go poiblí riamh, fiú ag sochraidí nó ag searmanais comórtha na cinedhíothaithe.

Chinn mé gurbh fhearr fiafraí céard a bhí cearr. D’fhreagair sé le guth creathach ‘Tá fhios agam go ndófar thú i dtinte Ifrinn go síoraí agus níl fhios agam cad is féidir liom a dhéanamh faoi.” Bhuel, cén freagra a bheadh ag duine ar bith air sin? Ba léir go raibh sé fíorchorraithe agus trína chéíle ach, chun na fírinne a rá, ní raibh tuairim agam céárd a d’fhéadfainn a rá – seachas bréag glan a insint – lena chur ar a shuaimhneas.

Ina dhiaidh sin, d’éirigh mé i bhfad níos cúramaí le mo chuid freagraí (ar an nós Ciarraíoch don chuid is mó, ag freagairt ceiste le ceist eile) ach freisin thosaigh mé ag cur níos mó spéise i gcúrsaí reiligiúin i gcoitinne. Is í an Eaglais Chaitliceach anseo an Eaglais is mó ach tá go leor leor eile ina bProtastúnaigh (an Eaglais Anglacánach go príomha), Baistigh, Aidbhintigh an Seachtú Lá, Finnéithe Iáivé, Teampaill Shíón agus go leor leor mioneaglaisí eile. Agus gach ceann acu de shíor in adharca a chéile ag iarraidh baill na n-eaglaisí eile a thiontú chuig a dtaobh féin.

Chuir sé seo le dúcheist a bhí i m’aigne ó thosaigh mé ag léamh faoin gcinedhíothú agus an páirt lárnach a bhí ag go leor sagairt, ministéir, easpaig is ceannairí eaglasta eile ann, ag mealladh daoine chuig séipéil trína rá go mbeidís sábhailte ann chun an seans a thabhairt do na marfóirí iad ar fad a mharú ag an am céanna. Le corr-eisceacht, i ngach cás go raibh ar dhaoine an rogha a dhéanamh idir phrionsabail a gcreidimh agus a ndílseacht don treibh agus a cheannairí, roghnaigh siad an treibh. Mar sin, ní fhéadfainn a dhéanamh amach cén fáth ar lean daoine lena ndílseacht nó a gcreideamh i nDia nó, go minic, gur éirigh sé níos láidre fós. Cén cineál Dia a ligfeadh do rud mar seo tarlú gan rud éigin a dhéanamh faoi?

Níl mórán daoine anseo a bhfuil aithne maith go leor agam orthu le ceisteanna mar seo a chur. Ach tugadh freagrai éagsúla orm. Tar éis rud chomh huafásach leis sin, dúirt roinnt, mura mbeadh Dia agat le creidiúnt ann, céard a bheadh fághta, cén dóchas a d’fhéadfá a bheith agat, cén spreagadh a bheadh agat do shaol a chur le chéile arís agus leanacht ar aghaidh? Daoine eile a mhínigh an scéal trína rá gurb é an Diabhal féín ba chúis leis an gcinedhíothú nuair a ghabh sé seilbh ar anamnacha na ndaoine a ghlac páirt ann agus chuir iachall orthu na rudaí uafásacha seo a dhéanamh – mar sin, ta sé níos tábhachtaí ná riamh guí agus impí ar Dhia gach duine a chosaint óna leithéíd (scéal é seo a chloistear go minic uathu siúd a ghlac páírt díreach sa mharú – ba é an Diabhal ba chiontach, ní mise a rinne é – bealach áisiúil le ciontacht pearsanta a sheachaint, dar liom).

Ach tá freagra amháin nach ndéantar caint faoi go minic – thiontaigh daoine ina Muslamaigh. Níor luaigh mé Muslamaigh ar an liosta thuas ach sin é, mar adeirtear, an eilifint i gcúinne an tseomra. Tá sé geall le dodhéanta staitisticí beachta a fháil ar chéatadán an daonra anseo atá ina Muslamaigh ach tá rud amháin cinnte – tá sé dhá nó trí oiread níos airde ná mar a bhí sé roimh 1994, agus tháinig formhór an ardaithe seo sna blianta díreach i ndiaidh 1994. Le linn na cinedhíothaithe, seachas corr-eisceacht, lean Muslamaigh prionsabail an Chóráin agus dhiúltaigh siad páirt a ghlacadh sa mharú. Níos mó ná sin, sábháladh na mílte Tutsi nuair a thug Muslamaigh dídean dóibh, beag beann ar a ndílseacht ciníoch pearsanta féin.

Ach tá cineál comhcheilg ciúnais faoin gceist seo. Níl fonn ar Muslamaigh aird a tharraingt ar an gclaonadh seo agus cinnte ní theastaíonn ó na hEaglaisí Críostaí a admháíl go bhfuil sé seo ag tarlú. Ag mar sin leanann na hEaglaisí Críostaí ar aghaidh ag póitseáil baill a chéile, ag bailiú airgid thar lear chun cur lena bhfeachtais tiontaithe agus ag seachaint na gceisteanna crua faoinar tharla i 1994. Agus, diaidh ar ndiaidh, bliain i ndiaidh bliana, leanann céatadán na Muslamach ag fás, sa tír ba Chaitlicigh san Aifric, tráth dá raibh.

AG FILLEADH ABHAILE

Faoin am a fhoilseofar seo, beidh mé ar ais in Éirinn. Meascán de ghliondar (mo chlann is mo chairde a fheiceáil arís, pionta a ól, easpa feithidí do mo chreimeadh gach lá, réimse bia a bhlaiseadh nár bhlaiseas le dhá bhliain) agus gruaim (na cairde a fhágfaidh mé anseo i mo dhiaidh, an aimsir iontach, bia nach mbeidh teacht air in Éirinn, luas sibhialta an tsaoil) atá orm. Chun na fírinne a rá, d’fhanfainn dá bhféadfainn. Gach rud atá léite agam faoi mo thír dúchais le dhá bhliain, idir caimiléireacht, fadhbanna eacnamaíoch agus domheanma náisiúnta, tá sé ina chodarsnacht iomlán le Ruanda. Ach, i ndeireadh na dála, níl aon tinteán mar do thinteán féin!

Agashingura cumu 10

Cosúil linn féin roimh theacht an fhéilire Rómhánaigh nuair a bhí an bhliain roinnte ag na séasúir agus na féilte móra – Imbolc, Bealtaine, Lúnasa is Samhain – ní go dtí teacht na nEorpach a thosaigh muintir Ruanda ag baint úsáide as an bhféilire a bhfuil cleachtadh againne air. B’éigean dóibh a n-ainmneacha féin a chumadh le tabhairt ar na míonna nua seo agus is spéisiúil an léargas a thugann siad seo dúinn ar an ngnáthshaol sa tír seo.

Mutarama – Eanáir – mí na scíth
Tá an fómhair bainte, dóthain bia do gach éinne agus gan mórán oibre le déanamh. Tá am ag daoine cuairt a thabhairt ar a chéile, caint is comhrá a dhéanamh le clann is cairde is comharsana. Am le scíth a ligean agus bia is deoch a roinnt le daoine eile.


Gashyantare – Feabhra - mí an leoin dóite
Seo an t-am is teo den bhliain ar fad. Leis an coinbhéarsacht idir-theochriosach (gabhaim buíochas le focal.ie dó sin), tá gathanna na gréine níos láidre ná ag am ar bith eile. Clúdaíonn daoine iad féin nuair a théann siad amach le hata nó caipín nó – más bean tú - scáth gréine (is annamh a úsáídtear iad seo in aghaidh na báistí, mar sin is cirte i gcónaí scáth gréine a thabhairt orthu). Deirtear go mbíonn fiú amháín na leoin – na hainmhithe is mó atá in ann an ghrian a sheasamh – dóite ag an ngrian an mhí seo (gashya – dóigh, ntare – leon)


Werurwe – Márta – mí an bhróin
Tar éis na gréine tagann an bháisteach. Gach áit bíonn ceo ann; gach maidin bíonn na cnoic timpeallaithe le scamaill, na gleannta lán le ceobhrán. Clúdaíonn scamaill an spéír an chuid is mó den am agus is beag solas atá ann. Tagann dúbhrón ar dhaoine agus dúradh liom gur fearr le daoine gan bainis nó baisteadh a eagrú ag an am seo. Agus, ar ndóigh, sa lá ata inniu ann, is í Aibreán mí chomórtha na cinedhíothaithe agus seo mar cineál réamháisnéis ar an mbrón ata le teacht.


Mata – Aibreán – mí an bhainne
Toisc an bháisteach an mhí roimhe, tagann fás mór ar an bhféar agus bíonn na ba i bhfad níos raimhre; mar sin tugann siad i bhfad níos mó bainne ná mar is gnách. Tá tóir mór ar bhainne anseo, toisc a shláintiúla is atá sé, go háirithe do pháistí. An mhí seo, tá dóthain do gach éinne.

Gicurasi – Bealtaine – mí na sraoith
Athraíonn an aimsir go minic an mhí seo – lá amháín te, lá eile fuar, báisteach is grian. Toisc seo, bíonn slaghdáin is casacht is a leithéidí ar gach duine (agus geallaim duit go bhfuil sé fíor chomh fada agus a bhaineann leis an oifig ina n-oibrímse agus na ranganna scoile ar thug mé cuairt orthu!).


Kamena – Meitheamh – mí an titim
Fástar barraí difriúla i gceantracha difriúla den tír – cassabhach, arbhar, pónairí, bananaí, rís agus mar sin de. Rud amháin a fhástar gach áit ná sorgam, barr a bhreathnaíonn beagán cosúil le harbhar agus a úsáídtear le beoir is leite a dhéanamh agus foinse bia iontach tábhachtach. Cuirtear na síolta in Eanáir is Feabhra. I mí an Mheithimh, osclaíonn an bachlóg ag barr an phlanda agus, cé nach bhfuil sé réidh le baint fós, is féidir a fheiceáil cé chomh maith agus atá an grán forbartha agus cén chineál fómhair ar féidir a bheith ag súil leis. I Ruandais, cuirtear síos air seo mar ‘titim an ghráin’.

Nyakanga – Iúil – an mhí ar fuath léi seanbha
Faoi mí Iúil tá an aimsir ag éirí an-te arís. Diaidh ar ndiaidh, stopann an féar ag fás agus tagann sé dian ar na ba teacht ar aon rud le n-ithe. Is féidir leis na ba óga coinneáil orthu ag imeacht ach faigheann go leor de na seanba bás, nó maraítear agis itear iad. Tá nath ann i Ruandais: Nyakanga kanga amabuguma – maraíonn Meitheamh na seanbha. I mí an Mheithimh, má théann tú chuig bialann ag lorg feoil le n-ithe, bí cinnte go n-ordaíonn tú gabhar seachas mairteoil mura bhfuil fiacla den scoth agat.

Kanama – Lúnasa – an mhí nocht
Seo í an mhí te eile – spéartha glana gorma agus an ghrian ag scoilteadh na gcloch ó thús na maidne. Trimíonn an talamh agus an cré agus, de réir mar a théann an mhí ar aghaidh, scuabann an ghaoth leis an cré i bhforim dusta agus nochtaítear ar na bóithre na clocha is carraigeacha a bhí ceilte go dtí seo ag cré is láib is puiteach (dúradh liom freisin go nglaoítear ‘an mhí nocht’ air toisc go gcaitheann daoine a laghad éadaí agus is féidir leo ach a) ní chreidim é agus b) is fearr liom an leagan eile).

Nzeri – Meán Fómhair – mí na talamhaíochta(?)
Seo an t-ainm is deacra a mhíniú de mhí ar bith. Ní raibh tuairim ag beagnach duine ar bith cad as a tháinig sé, murab ionann agus gach mí eile arbh eol do chách cad ba bhrí lena hainmneacha. Agus iad siúd a thug an t-eolas seo a leanas dom, seans gur sampla eile é den chlaonadh atá i Ruanda freagra éigin a thabhairt ar dhuine fiú nuair nach bhfuil tuairim dá laghad agat cad í an fhírinne – is fuath le daoine anseo a admháil nach bhfuil fhios acu rud éigin!

Tosaíonn an bháisteach arís agus is í seo an mhí is gnóthaí den bhliain. Tosaíonn gach duine ag ullmhú na bpáirceanna leis na barraí a chur agus, i dtír nach bhfuil dóthain spáis le dóthain bia a fhás do gach duine, déantar gach orlach is féidir a úsáid chun rud éigin a fhás – pónairí, arbhar, glasraí....

Tá baile darb ainm Gitarama timpeall is 75km ón sráidbhaile ina bhfuilimse i mo chónaí. Ar an imeall tá cnoc fíorghéar ach, ainneoin a dheacra is atá sé é a shaothrú, sa mhí seo tá fiú amháin an píosa talún míchairdiúil seo in úsáid. Nzeri an t-ainm atá ar an gcnoc seo agus úsáidtear an t-ainm sin mar fhocal ghinarálta ar chnoc ar bith atá mar sin (mar adéarfadh duine ‘Tá sé sin ina Charrán Tuathail ceart!’, má dúirt duine ar bith a leithéid ariamh!). Mar sin, tugtar nzeri ar an mhí seo, léiriú ar an mbrú atá ann bia a fhás go bhfuil fiú cnoc mar seo in úsáid. Cuireann sé i gcuimhne dom go láidir imlíne na seanghortanna a fheictear go dtí an lá atá inniu ann ar bharr na gcnoc in Éirinn, áit a d’fhástaí prátaí díreach roimh an Ghorta Mhóir.


Ukwakira – Deireadh Fómhair – mí theacht na síolta.
Tógann sé tamall fada an talamh a réiteach leis na síolta a chur – níl aon uirlisí talamhaíochta ann seachas na cinn is simplí ar fad agus tá an talamh chomh crua le cloch i ndiaidh an séasúir tirim. Freisin, cé go bhfuil an bháisteach tosaithe arís, caithfear a bheith lánchinnte nach tús bréagach é. Mar sin, ní chuirtear síol ar bith sa talamh go dtí mí Deireadh Fómhair. Ciallaíonn an briathar kwakira rud a ghlacadh, sa chás seo síolta (imbuto). Tá sé fíorthábhachtach an t-am ceart a phiocadh le tosú ar na síolta a chur. Róluath agus b’fhéidir nach bhfuil an bhaisteach tosaithe i gceart agus beidh fás lag ar na plandaí. Ródhéanach agus ní bheidh siad fásta go leor nuair a thiocfaidh an t-am nuair a chaithfear iad a bhaint. An bhliain seo caite chabhraigh mé le cara liom sa Roinn Sláinte a thráchtas ar an ráta míchothaithe i measc páistí idir 0-5 bliana d’aois i mo cheantarsa a aistriu go Béarla. Den aoisghrúpa sin, bhí 8% cnaíte, 44% le míchothú ainsealach agus 23% eile cuid mhaith faoin mheachán ba chóir a bheith acu dá n-aois. Déanann gach síol difríocht!


Ugushyingo – Samhain – mí an chaomhnaithe
Dála ‘Iúil an Chabáiste’ nó ‘Iúil an Ocrais’ againne nuair a bhítí ag fanacht leis na prátai nua agus ag maireachtáil ar cibé bia a bhí fós fágtha ón bhfómhair deireannach nó a d’fhéadfaidís a aimsiú, seo í an mhí is deacra ó thaobh bia de i Ruanda. Beidh sé roinnt mhaith seachtainí sula mbeidh barr ar bith réidh le baint agus caithfear gach blúire bia ata fós fágtha a chaomhnú agus a úsáid go cúramach. Bíonn na scoileanna dúnta an mhí seo agus is maith an rud e – fiú amháin i rith na bliana is mó páiste nach bhfuil in ann siúl ar scoil nó, má táid ann, nach bhfuil sé de neart acu díriú ar a gcuid oibre ceal bia.


Ukuboza – Nollaig – mí an lobha
Tagann an t-ainm seo ón mbriathar kubora, a bheith millte nó lofa. Seo í an mhí is tábhachtaí den bhliain. Baintear go leor leor de na barraí is tabhachtaí an mhí seo, ach caithfear fanacht go dtí an nóiméad deireannach le cinntiú go bhfuil siad chomh haibí agus chomh fásta agus is féidir; cuid acu, ní choinneoidh siad má bhaintear ró-luath iad. Ach, ag an am céanna, tá an mhí seo ar cheann de na cinn is fliche den bhliain agus ag pointe éigin tosóidh cuid de na barrai ag lobhadh sa talamh, pónairí, courgette agus prátaí go háirithe. Agus toisc go bhfuil an aimsir ag éirí níos teo freisin, tagann méádú mór ar uimhir na bhfeithidí a dhéánann ionsaí ar na barrai ar fad agus a mhilleann go leor acu. Mar sin, is cineál comórtas é idir fanacht go dtí go bhfuil an fómhair réidh le baint agus bheith cinnte nach gcailltear iomarca de, lofa ag an uisce nó millte ag na feithidí.

roheithir@gmail.com

Agashinguru cumu 9

Ba é an seachtú Aibreáin lá oifigiúil chomórtha an chinedhíothaithe anseo i Ruanda, sé bliana déag ón lá a thosaigh an marú a d’fhág timpeall ocht gcéad míle Ruandaigh marbh taobh istigh de chéad lá. Is rud é an cinedhíothú anseo atá mar chuid bhunúsach den saol laethúil: níl duine a chastar ort nár chaill duine éigin – nó nach raibh duine dá chlann páirteach ann ar bhealach éigin. Agus i mí Aibreáin gach bliain, tréimhse an chomórtha, stopann an gnáthshaol laethúil go hiomlán agus cuimhníonn daoine ar ar tharla agus – go teoiriciúil ar aon nós – tagann an pobal ar fad le chéile le omós a thabhairt agus a ndiongbháilteacht a athdhearbhú go poiblí nach ligfear dá leithéid tarlú arís.

An bhliain seo caite, theith mé chuig Uganda don tseachtain, ag ceapadh go mbeinn mar choimhthíoch, ag cur isteach ar ócáid iontach pearsanta is goilliúnach nach mbeadh aon tuiscint cheart agam air. Ach nuair a d’fhill me, dúirt go leor de mo chairde san oifig go raibh díomá orthu nach raibh mé ann in éineacht leo agus, mar sin, chinn mé fanacht i mbliana.

Lá liath scamallach a bhí ann nuair a d’fhágas an teach. Toisc nach bhfuil aon bhusanna nó a leithéid ar an lá seo, b’éigean dom glaoch ar an tiománaí gluaisrothar a úsáidim de ghnáth le me a thabhairt isteach sa bhaile mór chun bualadh leis an gcuid eile de na hoibrithe. Fear ghealgháireach é Alexis, lán le caint is greann, ach an lá seo níor labhair sé focal don leathuair an chloig a thóg sé orainn dul isteach chuig baile Butare. Bhí mo chomhleacaithe ag bailiú ansin cheana féin, gach duine acu ag caitheamh píosa éadach corcra timpeall a mhuiníl nó ceangailte timpeall caol na láimhe mar chomhartha dobróin, gach duine ciúin, smaointeach. Dhearc me ar dhuine nó beirt arbh eol dom a scéalta pearsanta – fear amháin ar chaith mé oíche leis ag ól, na deora ag titim isteach ina ghloine agus é ag cur síos dom mar ar maraíodh a athair is seisear deartháir is deirfiúr fad a bhí sé féin as baile i scoil chónaithe, cailín eile ar cailleadh a huncail mí ó shin – ba é siúd an t-aon duine eile seachas í féin as mórtheaghlach daichead a tháinig slán. Rinne mé iarracht a shamhlú dom féin cén cineál smaointe a bheadh ag rith trína hintinn ar lá mar seo, gan oiread is gaol amháin fágtha aici i dtír is pobal inarb í an chlann an t-aonad bhunúsach sa saol.

I mbliana, d’fhógair an rialtas go ndéanfaí na searmanais oifigiúla a eagrú taobh le locha is aibhneacha, i gcuimhne ar na mílte a maraíodh in áiteanna mar sin agus nár thángthas ar na coirp riamh. Is ar loch beag cúpla míle ó thuaidh de Bhutare, gar do shráidbhaile Save, a bhí ár dtriall an lá seo – áit fíorálainn ar fad, taiscumar a tógadh siar sna seachtóidí ag misinéir éigin chun uisce a sholáthar do na páirceanna rís maguird. Tá sé timpeallaithe ag cnoic a choinníonn amach fuaim is fothram an bhóthair, áit síochánta, suaimhneach, an cineál áite inar mhaith liom lá a chaitheamh le leabhar cois uisce, gan cur isteach ar bith ón domhain amuigh. Lá fíor-the a bhí ann ach bhí leoithne gaoithe ann a choinnigh fionnuar sinn, scamaill mhóra bhána ag eitilt sa spéir ghorm os ár gcinn.

Ansin mhínigh cara liom, Antoine, céard go díreach a tharla anseo. Tráthnóna amháin agus an ghrian beagnach ag dul faoi, tháinig an Interahamwe, iad siúd is mó ba chúis leis an marú agus thiomáin siad grúpa mór fir, mná is páistí – clanna iomlána don chuid is mó – síos chuig imeall an uisce. Ansin ceanglaíodh le chéile iad ina mbeirteanna agus caitheadh isteach san uisce iad. Uaireanta, ceanglaíodh na páistí le chéile agus caitheadh iad siúd isteach agus ansin ligeadh do thuismitheoir léim isteach agus iarracht a dhéanamh iad a shábháil. Dá n-éireodh leo na páistí a thabhairt i dtír slán, caitheadh na páistí isteach arís is arís eile go dtí gur bádh iad.

Uaireanta eile, rinneadh na páistí a cheangal le cheile i mbeartanna difriúla agus iad a chaitheamh isteach ag an am céanna in áiteanna éagsúla sa loch, ionas go mbeadh ar an tuismitheoir rogha a dhéanamh cé acu páistí a shábhálfaidís. Agus sa deireadh, ar ndóigh, níor ligeadh do dhuine ar bith teacht slán. Agus faoin am ar tháinig deireadh leis an marú i Ruanda, bhí sé ródhéanach na coirp a tharrtháil. Bhí cuid acu ar thángthas orthu ag imeall an locha ach tá cnámha a bhformhór fós sa láib in íochtar an locha.

Nuair a thosaigh an searmanas, tháinig ochtar cailín is mna óga amach gléasta in éadaigh foirmeálta traidisiúnta agus ciseán bláthanna is piotail á iompar ag gach duine acu. Dúradh liomsa teacht chun tosaigh leis na boic mhóra eile chun roinnt a scaipeadh ar dhromchla an locha in ómós dóibh siúd a maraíodh. Chuaigh mé suas chuig cailín óg amháin agus shín sí chugam an ciseán – bholaigh mé cumhracht mhilis na mbláthanna ag éirí chugam ach nuair a d’fhéach mé sna súile uirthi le buíochas a ghábháil, bhuel, d’fheicfeá mothúcháin níos mó in aghaidh dhealbh cloiche ná mar a chonaic mé ina haghaidh siúd, a dá súil ag stánadh tríom amhail is nach raibh mé ann.

Scaip mé na bláthanna agus na piotail ar an uisce, ag tuiscint i gceart don chéad uair gurb uaigh ollmhór a bhí ann i ndáiríre agus gurb iad na cailíní agus mná óga seo an t-aon duine dá gclanna a tháinig slán ón lá uafásach sin. Shiúil mé ar ais chuig mo shuíochán, boladh na mbláthanna fós le sonrú ar mo láimh, ag stopadh le mo lámha a chur timpeall ar mo chara Joseph, an ceannaire airm i mo cheantar, a bhí ag seasamh ansin in aice an locha ag iarraidh guaim a choinneáil air féin. Bhí mé cúramach gan rud mór a dhéanamh de nó aird a tharraingt air: sa chultúr Ruandach – fiú ar ócáid mar seo – bíonn drochmheas ar dhaoine a léiríonn a gcuid mothúcháin go poiblí.

Thosaigh na hóráidí ansin. An chéad duine a labhair ná fear óg a bhí ansin ar an oíche, i bhfolach sna sceacha ar thaobh an locha ag breathnú ar gach duine eile dá chlann á gceangal le chéile agus a gcaitheamh isteach san uisce. Agus é ag caint, chuala mé an chéad duine ag scréachaíl agus ag caoineadh i measc an tslua ollmhóir a bhí bailithe ansin agus cúpla nóiméad ina dhiaidh sin iompraíodh bean mheánaosta tharainn chuid an bothán téarnaimh a bhí tógtha in aice láimhe go speisialta don ócáid. Agus lean sé seo tríd an mhaidin is tráthnóna, duine i ndiaidh duine nach raibh abálta déileáil leis na cuimhní is mothúcháin taobh istigh díobh, cuid acu ag gol go ciúin, cuid eile ag troid, a lámha ag puinseáil an aeir, a gcosa ag ciceáil, olagón cráite ag teacht uathu.

Os mo chomhair bhí bean rialta ina suí, í ramhar, b’fhéidir dhá scór bliain d’aois, aibíd ghorm le ceannbhrat bán. Bhí a dá dorn dúnta chomh docht sin aici agus na hingne sáite ina lámha go raibh iontas orm nach bhfaca mé fuil ag sileadh uathu. Gach cúpla nóiméad léimfeadh a cloigeann in airde faoi mar go raibh sí ar tí léim suas agus scréachaíl ach, gach uair, d’éirigh léi smacht a choinneáil uirthi féin agus d’fhéadfainn a bhrath ón áit ina raibh mé i mo shuí an móriarracht tola a thóg sé uirthi sí gach uair. Ar an dá thaobh di, choinnigh beirt shiúir eile súil uirthi, réidh le cabhrú léi nó b’fhéidir le cinntiú nach ndéanfadh sí taispeántas di féin agus náire a tharraingt uirthi féin agus ar an ord ar fad.

Lean na hóráidí (is breá leis na Ruandaigh óráidí!), bean amháin ina measc atá ina hUachtarán ar an gcumann dóibh siúd a d’éalaigh ón eachtra seo, bean a labhair go stuama agus go ciúin faoin obair a rinne siad le bliain anuas agus an tábhacht a bhain leis agus í ag stánadh amach ar an loch ina bhfuil a fear céile is ochtar páiste fós ag a bhun. Agus ansin, tar éis óráid an Uachtaráin Kagame a tháinig chugainn ar an raidió, bhí deireadh leis.

Domsa, nuair a dhearcaim ar áit álainn agus ansin tagaim i dtuiscint ar an rud olc, diabhalta a tharla ann, méadaíonn sé go mór ar an uafás a bhraithim. Bhreathnaigh mé uair amháin deireannach thart timpeall orm, ar na cnoca arda léibheannacha ar a raibh sorgum is pónairí ag fás, crainnte abhacáid lena nduilleoga dubhghlasa mar oileáin bheaga dhorcha faoi sholas láidir na gréine, na cosáin dhearga ag síneadh suas uainn ar gach taobh, plódaithe anois le daoine in éadaí ildaite agus scáthanna gréine ag dreapadh abhaile. Agus na huiscí ciúine, ar a bhfeiceann tú mionthonnta á ndéanamh ag éisc, nach n-itear agus nach n-íosfar go deo. Agus déanann tú iarracht a shamhlú faoi mar a bhí sé ar an tráthnóna uafásach sin ... agus iarracht níos láidre fós gan é a shamhlú.

Ag suí dom os comhair mo ríomhaire an oíche sin, ag iarraidh cur síos a dhéanamh ar an lá do mo bhlag, thosaigh mé ag caoineadh don chéad uair leis na cianta. Chaoin mé mar gur thuig mé don chéad uair, ar bhealach beag éigin, an brón agus an fulaingt agus an crá croí a mhaireann taobh istigh de gach duine de mo chairde is mo chomharsana anseo i Ruanda. Agus chaoin mé mar nach dtuigim agus nach dtuigfidh me go deo na ndeor céard a tharla anseo sé bliana déag ó shin, faoi mar nach dtuigeann na Ruandaigh féin é. Agus chaoin mé mar ba chuimhin liom an fhéachaint fholamh, mharbh, gan anam i súile an chailín óig a shín chugam na bláthanna le caitheamh ar uaigh a clainne, a máthair is a hathair, a deartháireacha is a deirfiúracha, a bhfuil a gcnámha sa láib ag bun an locha le sé bliana déag agus a fhanfaidh ansin go deo.

Agashingura cumu 8

PÓNAIRÍ DO NA MÚINTEOIRÍ
Ceann de na rudaí is mó a dhéanaim anseo i Ruanda na cuairt a thabhairt ar bhunscoileanna agus meánscoileanna mar chigire don Chomhairle Áitiúil, chun moltaí agus tacaíocht a thabhairt dóíbh. Tá cuid de na scoileanna in áiteanna fíoriarghúlta agus tógann sé suas le dhá uair an chloig ar chúl ghluaisrothair lena n-aimsiú agus níos mó fós sa séasúr fliuch.

An tseachtain seo caite thugas cuairt ar ghrúpa thrí scoil i gceantar darb ainm Muganza. An chéad cheann acu, Meánscoil Rwamiko, thugas cuairt air cheana i mí Eanáir. Bhuail stoirm gaoithe an scoil agus bhain sé an díon den bhloc nua seomraí ranga a bhí tógtha acu. An uair seo tharla go raibh mé ag dul thar an scoil ar an mbealach chuig scoil eile agus thugas faoi deara nach raibh rud ar bith déanta lena dheasú.

Bhuail mé isteach ag lorg an phríomhoide ach ní raibh sé ann an lá sin (rud coitianta é seo – bíonn an-chuid cruinnithe is mar sin ag príomhoidí anseo ach chomh minic céanna ní bhacann siad teacht ar scoil). Ach mhínigh na múinteoirí a bhí ann an scéal. Toisc gur leis an Eaglais Chaitliceach an scoil féin agus freagarthacht orthu ó thaobh foirgnimh is a leithéid, deir an Comhairle Áitiúil go gcaithfidh siadsan íoc as an díon nua a chur suas. Ar ndóigh ní aontaíonn an Eaglais leis seo agus, go dtí go dtiocfaidh siad ar réiteach fanfaidh an scéal mar atá. Mar bharr ar an donas, tá sé sheomra ranga nua eile a bhí á dtógáil fós gan críochnú ach tá na daltaí nua tar éis tosú teacht ar scoil ar aon nós.

“Agus conas ar éirigh libh sin a dhéanamh?” a d’iarr mé. Thóg siad isteach i seomra ranga amháin mé, rang Matamaitice don Chéad Bhliain. Chomhairigh mé iad – 120 acu in aon seomra amháin agus múinteoir amháin ag múineadh tacair dóibh! I ngach seomra ranga sa scoil bhí idir 70 is 90 daltaí, iad ar fad ciúin, dírithe ar a gcuid oibre agus gan gearán ar bith astu ach iad buíoch a bheith ann sa chéad áit.

Sa dara scoil, bunscoil Kibangu, chaith mé uair an chloig nó mar sin ag caint leis an bpríomhoide ina oifig. Sa chúinne bhí carn mór pónairí tirim agus babhla beag in aice leis. D’fhiafraigh mé de an as gairdín na scoile a thángadar (tá jardin scolaire ag gach scoil ina bhfásann na daltaí plandaí is barraí éagsúla a dhíoltar ar son buiséad na scoile ach freisin a thugann seans dóibh foghlaim conas an obair seo a dhéanamh). Ní hea, adúirt sé liom, íoctar na múinteoirí anseo leo.

Is mó rud atá cloiste agam ó tháinig mé anseo a chuir iontas orm … ach ag íoc múinteoirí le pónairí? Mhínigh sé an scéal dom. Tá naíonra ag go leor scoileanna ach caithfidh na tuismitheoirí íoc as – RWF300 sa mhí atá air anseo (timpeall €0.40). Ach is leasc le go leor acu an t-airgead a íoc; mar sin ligtear dóibh an táille a íoc le pónairí más fearr leo – is fiú RWF300 babhla amháin pónairí agus toisc go dtiteann séasúr na bpónairí ag tús na scoilbhliana, is bealach é le tuilleadh páistí a mhealladh isteach sa chóras. Mar sin, íoctar tuarastal mhúinteoirí na naíonraí le meascán airgid is pónairí, ag brath ar an gcéatadán tuismitheoirí a d’íoc ar an dá bhealach!

Agus sin ráite, dúnann formhór na naíonraí faoin dara téarma. I mí Aibreán tá na ponairí imithe nó gann agus caithfear airgead tirim a íoc agus socraíonn formhór na tuismitheoirí nach fiú sin a dhéanamh.

Tír gan litríocht, tír gan anam?
Ecrivains et poètes
De ma terre natale
Penseurs narrateurs
Des milles collines…

Pourquoi dormez-vous?
Pourquoi dormez-vous si longtemps?

Tá dhá bhealach le breathnú ar na difríochtaí idir do thír nua agus do thír dúchais: tá na rudaí nua ar fad atá anseo nach bhfuil ann sa bhaile – bia difriúil, tírdhreach, na mílte gabhair, teangacha nua – agus na rudaí nach bhfuil agat a thuilleadh – uisce reatha, leictreachas, gluaisteán, teilifís, pictiúrlanna agus mar sin de.

Ach sin iad na rudaí suntasacha agus na rudaí a mbeifeá ag súil leo ag teacht chuig ceann de na tíortha is boichte ar domhain. Ach tá easpaí eile anseo nach mbeifeá ag súil leo ar chor ar bith – mar shampla, is í Ruanda b’fhéidir an t-aon tír san Afraic nach bhfuil aon traidisiún ceoil aici – seachas roinnt ceoil drumaí, is ón Chongó is na tíortha eile maguird a thagann aon cheol Afraiceach a chloistear.

Où sont les penseurs
Les penseurs rwandais
Montrez-moi la plume
Taillée à la rwandaise….

Easpa eile ná nach bhfuil traidisiún ar bith den scríbhneoireacht chruthaitheach le beagnach céad bliain anuas. Bhíodh traidisiún láidir filíochta sa tír roimh theacht na nGearmánach agus na mBeilgeach ach níl mórán de fágtha anois. Níl úrscéalta ná gearrscéalta á scríobh anseo agus sna scoileanna ní mhúintear scríbhneoireacht chruthaitheach i rang ar bith, bíodh sé i mBéarla, Fraincis nó Kinyarwanda. Tháinig mé ar leabhrán beag amháin 24 leathanach a foilsíodh i Lausanne na hEilbhéise i 1983 ag file Ruandach darb ainm Aloys Gapira as a dtagann na sliochtanna seo (ón dán ‘Réveil’) agus sin sin.

Oui j’essaie de me révolter
Contre la jeune génération
Qui est allée, qui va, qui ira à l’école
Qui va à l’école
Qui sait lire et écrire
Qui a des “papiers spéciaux”
Qui est capable d’écrire
Mais qui ne produit pas quelque chose.

Rinne oibrí deonach de chuid VSO, Ben Pollitt, iarracht é seo a athrú ag leibhéal na scoileanna nuair a chuir sé an Kivu Writers Workshop ar bun roinnt blianta ó shin. Comórtas náisiúnta a bhí ann do dhaltaí mheánscoile inar chuir siad isteach a gcuid dánta is scéalta agus cuireadh an fiche dalta ab fhearr ag sraith ceardlanna chun a gcuid scileanna scríbhneoireachta a fhorbairt. Níor mhair an tionscnamh seo ach cúpla bliain ceal airgid ach, níos tábhachtaí ná sin, is beag duine a raibh fíorspéis acu ann nó a chreid gur rud fiúntach inti féin é scríbhneoireacht chruthaitheach. Agus astu siúd ar fad a d’fhreastal ar na ceardlanna, níor tháinig mé ar dhuine acu atá fós ag plé le scríbhneoireacht chruthaitheach de chineál ar bith.

Cibé rud atá ar siúl – agus táimid ag caint faoi métier na hiriseoireachta amháin i ndáiríre – is i mBéarla (agus uaireanta i bhFraincis) atá sé. Ó thaobh teanga dúchais na tíre – Kinyarwanda – ní amháin nach bhfuil rud ar bith ar siúl ach ní fheictear gá ar bith lena leithéid. Tá sé ró-luath a bheith ag rá go bhfuil baol ar bith ann go dtiocfaidh an Béarla in áit Kinyarwanda mar a tharla sa tírín bheag ghlas againn féin ach leis an deifir atá ar Ruanda teanga agus cultúr Shasana a ghlacadh, cá bhfios mar a thitfidh rudaí amach sna blianta atá romhainn?

Mes frères mes soeurs
Prenez la plume
Et sauvons notre langue
Le français est si fort
L’anglais si puissant.


‘Siad na hiarchairde na naimhde is measa
Luaigh mé cheana gur bliain toghacháin é seo i Ruanda ag gach leibhéal seachas an Parlaimint féin. Agus le cúpla seachtain nó mí anuas tá ardú mór tagtha ar an teannas polaitiúil anseo. Thosaigh sé le hionsaithe granáid aimsir na Nollag i gcathair Bhutare atá gar dom agus ansin leath sé chuig an bpríomhchathair Kigali. Agus mé á scríobh seo bhí dhá phléasc aréir, ceann acu gar don teach ina bhfuilim ag fanacht (cé nár chualas féin é), trí cinn an lá roimhe sin agus n’fheadar cé mhéad go díreach roimhe sin. Go hiondúil, caitear na granáid le scuainí daoine atá ag fanacht ar bhusanna ag deireadh an lae le filleadh abhaile, rud a chiallaíonn go bhfuilimse ag taisteal ar chúl gluaisrothair agus mé anseo don deireadh seachtaine.

Ar dtús cuireadh an milleán ar dhaoine gan chiall nó iarsamí den Interahawme, iad siúd ba chúis leis an gcinedhíothu i 1994. Ach an tseachtain seo caite d’eisigh an Rialtas ráiteas a chuir cor nua agus i bhfad níos tríoblóidí sa scéal. Dúradh gurb iad dhá iaroifigeach airm a bhíodh tráth ina gcomrádaithe dhílse de Paul Kagame, an tUachtarán, ach a bhfuil cónaí orthu anois taobh amuigh den tír de dheasca ‘difríochtaí’ a d’éirigh idir iad agus Kagame, gurb iadsan a bhí taobh thiar de na hionsaithe. Mar sin, in ionad an locht a bheith á chur orthu siúd atá le fada ag cur i gcoinne rialtas na tíre seo, tá fianaise ag teacht amach anois go bhfuil teannas láidir idir grúpaí éagsúla ag an leibhéal is airde sa tír seo agus go leor oifigigh airm ina measc.

Ní bhíonn saoi gan locht agus cé go bhfuil an-mheas agam ar Kagame i gcoitinne don méid atá déanta aige ó 1994, tá go leor leor rudaí eile a fhágann drochbhlas i mbéil go leor daoine, anseo agus thar lear. Ach rud amháin nach féidir a lochtú ná a fhíochmhaire is a chuireann sé i gcoinne caimiléireachta is breabaireachta ag gach leibhéal agus na scórtha airí, ginearáil, méaraí agus eile briste as a bpostanna nó curtha i bpríosún dá bharr. Ach is cosúil go bhfuil a lán lán míshásta leis seo, go háirithe nuair a fheiceann siad na deiseanna a bhíonn ag daoine mar iad i dtíortha eile na hAfraice, a gcomharsana Uganda agus An Chéinia ach go háirithe. Ainneoin an oiread sin a bheith á rá ag Kagame le blianta faoi uisce faoi thalamh a bheith ar siúl ina aghaidh ag an Fhrainc, an Bheilg, iarsamí an Interahamwe agus eile, seans gur óna ‘chomrádaithe’ is a ‘chomhghuallaithe’ sa bhaile atá an dainséar is mó.

roheithir@gmail.com

Agashingura cumu 7

SEIF I RUANDA
Sna hochtóidí bhí an ráta SEIF i Ruanda chomh hard le 30% i gceantracha áirithe mar a bhí coitianta i bhformhór thíortha Oirthear is deisceart na hAifrice. Inniu, tá an ráta náisiúnta síos chuig timpeall 3% (2.2% faoin dtuath, 7.2% sna bailte) agus chuig 1% ina measc siúd idir 15 is 24 bliana d’aois. Ar an iomlán, is é an sampla is rathúla é san Aifric den troid in aghaidh SEIF. Toradh aisteach amháin ata air seo ná an oiread sin eagraíochtaí neamhrialtasacha atá ag feidhmiú anseo sa bhfeachtas in aghaidh SEIF – breis is 150 de réir comhairleoir amháin ar labhair mé léi. Ach ní i ngeall ar an oiread sin eagraíochtaí a bheith páirteach a tháinig an titim tubaisteach seo – is é Rialtas agus muintir Ruanda féin a rinne an chuid is mó den obair. D’fhéadfá a rá - gan a bheith ach beagáinín ciniciúil - gurb in ainneoin na n-eagraíochtaí seo a tharla sé. Is ar éigean a bhfuil comhordú ar bith eatarthu agus go leor acu in adharca a chéile ag iarraidh an chreidiúint a bhaint dá chéile don méid atá déánta. Ach, toisc gurb é Ruanda an tseoid idirnáisiúnta sa troid in aghaidh SEIF, tá gach eagraíocht ag iarraidh go bhfeicfí iad mar chuid den iarracht seo chun tacaíocht agus, ar ndóigh, teacht isteach airgidis a mhéadú.

Mar airgead mór atá i gceist. An bhliain seo caite, caitheadh níos mó airgid i Ruanda ar scéimeanna is feachtais éagsúla in aghaidh SEIF ná a caitheadh ar an mbuiséád sláinte do gach rud eile sa tír. San Aifric i gcoitinne, caitheadh $13.2bn ar an dóigh seo cé nach é SEIF ach aicídí eile ar nós buinneach na bpáistí, maláire agus eitinn is mó a mharaíonn daoine, páiste go háirithe. Ach ní le leas na n-eagraíochtaí seo a bheadh sé go ndíreofaí aird daoine sa domhain forbartha orthu seo.

Gné suntasach eile anseo i Ruanda ná seasamh na n-eaglaisí éagsúla i leith úsáid coiscíní, rud a chruthaigh deacrachtaí i go leor tíortha eile sa chuid seo den Aifric. B’fhéidir i ngeall ar chultúr an údaráis a bheith chomh láidir anseo i Ruanda, d’aontaigh ceannairí na n-eaglaisí Críostaí ar fad go poiblí gan cur in aghaidh feachtas an rialtais úsáid coiscíní a mholadh i measc an phobail i gcoitinne agus i measc daoine óga go háirithe. Ar ndóigh, tá cead acu labhairt lena lucht leanúna féin mar is maith leo ó thaobh béim a leagan ar staonadh ó chaidreamh gnéis go dtí go bhfuil tú pósta agus mar sin de. Mar adúirt an Dochtúir Anita Asiimwe, cathaoirleach CNLS (An Coimisiún Náisiúnta chun SEIF a smachtú) “is féidir le Dia a bhreith féin a thabhairt ar dhaoine i geall ar a n-iompar ach ba chóir go dtabharfaí an bhreith sin ar dhaoine atá saor ó SEIF.”


AR AIS AR SCOIL
Ag mé á scríobh seo ag tús mí Feabhra, tá an scoilbhliain nua buailte linn. Bhí sí le tosú ar an 11ú Eanáir ach cuireadh siar trí sheachtain í chun seans a thabhairt do mhúinteoirí uilig na tíre freastal ar ranganna i mBéarla (os rud é gur athraíodh an teanga múinteoireachta go tobann ó Fhraincis go Béarla bliain ó shin). Chomh maith leis sin, d’fhógair an Rialtas go mbeidh sé de cheart ag gach páiste as seo amach freastal ar naoi mbliana scoile saor in aisce, seachas sé bliana mar a bhíodh.

Mar sin, ceann de na rudaí is mó atá ar siúl ag gach roinn oideachais sna ceantracha áitiúla ná tógáil seomraí ranga - na céadta is na céadta acu i ngach cuid den tír agus a bhformhór á dtógáil le hobair deonach na ndaoine áitiúla, aithreacha is máithreacha na bpáistí a bheidh ag freastal orthu. An Rialtas a íocann as soimint, brící, díonta stáin is mar sin de ach is iad na daoine féin atá á dtógáil (le roinnt cabhrach uathu siúd atá sna príosúin nó campaí oibre). Ní dócha go mbeidh siad ar fad réidh in am ach, fiú más gá do na páistí fanacht cúpla seachtain breise, is fearr sin ná gan dul ar scoil ar chor ar bith!

Toradh eile ar an scoilbhliain nua bheith ag tosú ná nach féidir liom taisteal an deireadh seachtaine seo. Seachas na scoileanna áitiúla ina bhfuil na seomraí ranga nua seo á dtógáil, is scoileanna chónaithe iad gach meánscoil sa tír agus níl aon rogha ag páistí cén scoil ar a fhreastalaíonn siad. Má éiríonn maith go leor leat i do chuid scrúdaithe bunscoile rang a sé, gheobhaidh tú teachtaireacht comhghairdis a déarfaidh leat cén áit sa tír a mbeidh tú ag dul. Mar sin, amárach beidh na mílte is na mílte daltaí meánscoile ag líonadh na mbusanna, gach ceann acu le tocht fillte faoina (h)ascaill maraon le héadaí is gach rud eile a bheidh ag teastáil don téarma.

An chéad uair ar chuala mé faoi seo, chuir sé alltacht orm. Tá sé i bhfad Éirinn níos costasaí gach duine a chur chuig scoil chónaithe (mar is eol dom féin ó bheith i mo leas-phríomhoide ar scoil chónaithe le deich mbliana anuas) seachas ligean dóibh dul chuig scoileanna áitiúla. Ach tá ciall leis, ar chúpla fáth. Fáth amháin ná gur féidir leat bheith cinnte go mbeidh na páistí ar scoil agus in am gach lá (maraon lena gcuid múinteoirí ní miste a rá). Ach fáth níos tábhachtaí fós, tar éis ar tharla i Ruanda cúig bliana déag ó shin, tá an Rialtas ag déanamh a dhícheall cinntiú gur don tír mar thír a thugann daoine a ndílseacht, seachas dá gceantar nó dá ngrúpa féin. Is as na daltaí seo a thiocfaidh na ceannairí náisiúnta is áitiúla, lucht gnó is bainistíochta, múinteoirí, póilíní, saighdiúirí agus mar sin de. Mar sin, cibé áit a dtéann siad ar scoil, meascfaidh siad le páistí eile ó gach ceantar agus gach cúige den tír, agus – don chuid is mó – gach reiligiún.


LEICTREACHAS!
Mar mhúinteoir staire is cuimhin liom go minic ag cur síos ar scéim leictriú na tuaithe in Éirinn chuig daltaí nárbh eol dóibh riamh saol gan é. Táim i mo chónaí anseo i nGisagara i ndeisceart Ruanda ó Mhí na Samhna 2008 gan é agus caithfidh mé a rá – seachas ag an deireadh seachtaine nuair ba mhaith liom mo ríomhaire a luchtú – nár chruthaigh sé an iomarca deacrachtaí dom. Ach nuair a chualamar go raibh an leactreachas ag teacht chuig ar sráidbhaile bheag um Nollag, caithfidh mé a admháil gur chuir sé sceitimíní ormsa is ar mo chomhpháirtí Sarah, oibrí deonach eile de chuid VSO ó Shasana atá in aontí liom féin.

Bhuel, tá sé againn anois agus, an bhfuil fhios agaibh, is beag leas a bhainimid as. Má chuirimid na soilse ar siúl istoíche, meallann sé na sluaite d’fheithidí a bhainfeadh an fheoil de do chnámha taobh istigh de chúpla nóiméad. Tá an chumhacht chomh lag sin go dtógann sé suas le deich nóiméad don pláta te leictreach téamh agus gur fearr go mór an chócaireacht a dhéanamh ar an sorn pairifín mar ba ghnách linn. Ach ar a laghad is féidir an fón agus an ríomhaire a choinneáil luchtaithe. Agus ní mór dúinn cuimhneamh go bhfuilimid anois ar an mbeagán - 6% - de dhaonra na tíre seo a bhfuil leictreachas acu.


CÁIL NA nÉIREANNACH
Bhain timpiste dom oíche amháin agus mé ag siúl trí shráideanna Kigali – dúnpholl ar an gcosán nach raibh clúdach air agus nach bhfaca mé sa dorchadas (is dócha nár chabhraigh sé go rabhas ag caint le cara ar an bhfón póca ag an am). An mhaidin dár gcionn nuair a dhúisigh mé, ba léir le solas an lae go raibh mo ghlúin chlé gortaithe níos measa ná mar a shíl mé ag an am agus bhailigh mé liom chuig ospidéal King Faycel. Cuireadh dochtúir chugam ar an toirt, fear deas óg ón Tansáin darb ainm Andrew. Scrúdaigh sé mé, ghlan amach an chréacht agus dúirt nach raibh greamanna ag teastáil. Mhol sé dom gan bogadh timpeall an iomarca agus scríobh sé amach oideas dom. Agus an t-oideas á thabhairt aige dom, dúirt sé gur roghnaigh sé an druga áirithe seo ar thrí fáth: a) go raibh sé saor (mar gur thuig sé gur oibrí deonach mé nach raibh tuarastal á fháil aige), b) go raibh sé éasca le fáil i Kigali (áit a bhfuil sé fíordheacair teacht ar go leor gnáthdhrugaí) agus c) gurb Éireannach mé.

‘Éireannach?’ adúirt mé, ‘cén fáth a bhfuil an druga seo oiriúnach d’Éireannaigh?’

‘Toisc gurb é an t-aon cheann amháin atá ar fáil ar féidir leat alcól a ól agus tú á thógáil’ ar seisean.

roheithir@gmail.com

Agashingura cumu 6

UKURI NI IKI?
Comhartha amháin a léiríonn chomh cráifeach is atá daoine anseo i Ruanda ná an oiread sliochtanna as an mBíobla, línte as iomainn naofa is pictiúir den iliomad chineál a fheictear in oifigí, ar dheascanna, in oifigí stáit – chuile áit. Cúpla seachtain ó shin tháinig mé isteach in oifig ina n-oibrím ó am go chéile nuair nach bhfuil aon leictreachas sa bhfoirgneamh ina bhfuil m’oifig féin (rud a tharlaíonn go rialta toisc praghas an bhreosla a bheith chomh hard sin) agus chonaic mé ceann nua ar an mballa: ‘Pilato abaza Yezu ati “Ukuri ni iki?”’– d’fhiafraigh Píoláit d’Íosa ‘Cad is fírinne ann?’.

Rud coitianta é anseo manaí is aithisc a fheiceáil ar bhallaí, foirgnimh poiblí, t-léinte – áit ar bith is féidir. Scríofa ar gach doras in oifigí an údáráis áitiúil ina n-oibrím tá an mana oifigiúil d’oibrithe rialtais áitiúil: ‘Dukorane umurava dutere imbere’ – ‘dul chun cinn trí obair chrua’, (ceann de na nathanna is túisce a d’fhoghlaim mé nuair a tháining mé anseo, cé nach minic a éiríonn liom é a shá isteach sa chomhrá laethiúil). Agus tá go leor cinn pearsanta eile ag daoine, scríofa ar bharr an ríomhaire, ar na ballaí, ar chlúdach dialainne, fiú mar spárálaí scaileáin ar fón póca nó ríomhaire. Agus beagnach céad faoin gcéad den am, is sliochtanna as an mbíobla iad.

Ach tá dhá rud eisceachtúil faoin sliocht áirithe seo atá ag mo chara ar an mballa. Ar an gcéad dul síos tagann seo ón NuaThiomna, cuid den Bhíobla nach bhfeictear domsa go bhfuil ról ró-lárnach aige sa chineál Críostaíochta a chleachtar anseo (tuilleadh faoi sin ar ball). Ach níos spéisiúla fós, ní hé an cineál ruda é a déarfadh Ruandaigh go hoscailte. ‘Cad is fírinne ann?’ Níl lá a théann thart nach gcloistear ar an raidió nó nach léitear sna nuachtáin anseo aire stáit nó an tUachtarán féin ag tabhairt aithisc faoi fhírinne na cinedhíothaithe i 1994, fírinne na dtarlúintí sna blianta a lean, an fhírinne faoi staid polaitiúil is soisialta na tíre faoi láthair agus mar sin de. Tá leagan ‘oifigiúil’ ann anois de céard a tharla i 1994 agus na blianta a lean – sin í an fhírinne oifigiúil agus de réir dlí nua a tháinig isteach i Meitheamh 2008 is coir é aon rud a rá go poiblí a théadh i gcoinne an leagan oifigiúil seo. Mar shampla, fear amháin a thug fianaise i gcúirt gurb é an fáth ar theith sé chuig an Bhurúin ná go bhfaca sé saighdiúirí den RPF (iad siúd a tháinig isteach i Ruanda chun an cinedhíothú a stopadh) ag marú sibhialtaigh, gearradh téarma fiche bliain sa bpríosún air toisc ‘íoslaghdú ollmhór ar an gcinedhíothú’ a bheith déanta aige.

Ní hé nach dtuigim cén fáth a bhfuil an rialtas agus na húdaráis anseo goilliúnach faoin gceist. Ón uair a d’fhreagair Francois Mitterand ceist ó iriseoir faoin gcinedhíothú lena cheist féin – ‘Cé acu cinedhíothú atá i gceist agat?’ – rinne rialtas na Fraince agus lucht leanúna an Interahamwe a theith thar lear tar éis 1994 tréaniarracht scéal a scaipeadh go raibh na rudaí a rinne an RPF nuair a thángadar isteach sa tír gach pioc chomh dona le cibé rud a tharla nuair a rinne na Hutu iarracht na Tutsi a dhíothú. Ní hé nár maraíodh a lán daoine – sibhialtaigh ina measc – le linn ionradh an RPF i Ruanda i 1994 agus nár tapaíodh an deis le díoltas a agairt ar na mílte – idir 30,00 is 100,000 ag brath ar cé acu údarás a ghlacann tú leis - ach níl aon fiosrú, tuarascáil nó iniúchadh creidiúnach a ghlacann leis an tuairim gur ‘cinedhíothú’ de chineál ar bith a bhí ann.

Ach anois má deir aon duine go poiblí nó i scríbhinn gur chóir saighdiúiri den RPF a ionchúisiú as ucht ainghníomhartha a tharla i 1994 nó ina dhiaidh, nó fiú gur tharla a leithéid d’ainghníomhartha, is féidir píonós idir deich is cúig bliana is fiche sa bpríosún maraon le fíneáil suas le milliún franc Ruandacha (€1,200) a ghearradh orthu. Ábhar buartha níos mó fós ná an dlí nua in aghaidh Idéolaíocht na Cinedhíothaithe (m’aistriúchánsa ar Genocide Ideology – fáilteofar roimh leaganacha níos snasta), coir nua nach bhfuil aon sainmhíniú beacht air ach atá cheana féin in úsáid in aghaidh daoine ar fáthanna nach léir aon bhaint a bheith acu le rud ar bith a bhaineann leis an gcinedhíothú. Is féidir páiste dhá bhliain déag d’aois a chúisiú agus, má chiontaítear iad, a chur chuid ionad athshlánúcháin nó leath an phíonóis a ghearrfaí ar dhuine fásta (idir 15 is 25 bliain príosúnachta) a ghearradh orthu. Sa chás sin, is féidir an píonós céanna nó ceann níos mó a ghearradh ar mhúinteoir nó tuismitheoir a cheaptar a bheith ciontach freisin. Mar sin, smaoineamh an-mhaith é bheith cinnte go bhfuil fhios agat cad é an leagan oifigiúil den ‘fhírinne’ faoi láthair!

CAD Í AN FHÍRINNE?

Gné eile den cheist céanna ná chomh deacair is atá sé a fháil amach cad go díreach atá ag tarlú. Um Nollaig agus go gearr ina dhiaidh sin rinneadh ionsaí ar thrí theach ósta timpeall Bhutare, an baile is gaire don áit a bhfuilimse i mo chónaí. Níor maraíodh aon duine ach gortaíodh roinnt, cuid acu dona go leor, deirtear. Mar thoradh air seo, cuireadh cuirfiú i bhfeidhm sa cheantar sin agus i mo cheantar féin Oíche Chinn Bhliana agus an oíche ina dhiaidh sin ionas nach gcuirfí deis ar fáil d’éinne a bheadh ag smaoineamh ar a leithéid a dhéanamh arís.

Ach cé ba chúis leis na hionsaithe? Cé orthu a raibh siad dírithe? Fiú agus mé imithe i dtaithí ar nósanna agus cultúr na háite seo, chuir sé iontas orm a laghad cainte agus a bhí ann faoi. Agus nuair a d’éirigh liom faoi dheireadh freagra éigin a tharraingt as mo chairde ní féidir liom a rá go raibh léargas mórán níos soiléire agam ar ar tharla. As an seisear a bhí sasta caint liom faoi fuaireas na mínithe seo a leanas:

a) iarbhaill den Interahamwe a bhí ann a bhí ag iarraidh a chur in iúl go bhféadfaidís fós a leithéid a dhéanamh
b) i gcás óstáin amháin, coimhlint taobh istigh de chlann an úinéara a bhí agus ann agus ionsaíodh an dá theach ósta eile chun an fhírinne a cheilt
c) na húdáráis/airm/póilíní a rinne é chun a daonra a choinneáil neirbhíseach agus spleách ar na fórsai míleata
d) na húdáráis/airm/póilíní a rinne é chun leithscéal a thabhairt dóibh daoine a raibh amhras futhu a ghabháil
e) lucht na n-ostán a d’eagraigh é ag súil le hairgead a dhéanamh ón árachas
f) níor tharla na hionsaithe ar chor ar bith.

Mar a chéile é leis an gclaonadh atá ar Ruandaigh a laghad eolais agus is féidir a thabhairt faoi rud ar bith. Eachtra amháin a bhain domsa ná comhrá a bhí agam leis an stiúrthóir oideachais i mo cheantar. Bhuail me isteach aige Déardaoin amháin ag iarraidh cruinniú a eagrú leis don Aoine ar ábhar an-phráinneach. D’iarr me air an raibh sé saor an lá dar gcionn agus dúirt sé go raibh. D’iarr mé an bhfeilfeadh a naoi a chlog dó agus dúirt sé nach raibh fadhb ar bith leis sin. An lá dar gcionn nuair a tháinig mé isteach bhí an oifig ar fad dúnta agus gan duine ná deoraí le feiceáil toisc gur lá saoire poiblí a bhí ann. Nuair a tháinig mé isteach Dé Luain d’iarr mé air cén fáth nár inis sé sin dom nuair a bhí an coinne á eagrú agam. ‘Ach níor iarr tú riamh orm an mbeadh an oifig ar oscailt Dé hAoine’ an freagra a thug sé dom agus ionadh an domhain air cén fáth go rabhas ar buile!

HÓMAIGHNÉASAIGH
San alt deireannach labhair mé roinnt faoi chás an mhionlaigh seo i Ruanda agus san Afraic go ginearálta. Go háirithe i ngeall ar an obair ata ar siúl ag go leor eaglaisí bunchreideamhacha Meiriceánacha agus a gceannairí ar nós Rick Warren (an seanmóirí céanna ar tugadh cuireadh dó labhairt ag insealbhú Barack Obama) anseo san Aifric, feicimid go leor tíortha ag tabhairt isteach dlithe nua agus dlithe níos píonósaí in aghaidh hómaighnéasaigh, píonós an bháis faoi choinníollacha áirithe i gcás Uganda. Mar sin, ba dheas an rud é an ráiteas seo a leanas a léamh cúpla seachtain ó shin ón Aire Dlí agus Cirt, Tharcisse Karugarama: "The government I serve … cannot and will not in any way criminalize homosexuality; sexual orientation is a private matter and each individual has his or her own orientation - - this is not a State matter at all". An bhfuil sibh ag éisteacht thall ansin i Uganda?


GISAGARA ABÚ!
Rud mór sa tír seo an troid in aghaidh caimiléireachta is breabaireachta agus feictear an mana ‘Ruswa oya!’ (‘Diúltaigh don chaimiléireacht!’) i ngach áit. Ní hé nach bhfuil sé ann anseo – tá agus fairsing go leor – ach i gcomparáid leis na tíortha thart timpeall orainn tá an leibhéal i bhfad níos ísle agus déantar tréaniarrachtaí troid ina aghaidh. Mar sin, is le bród ó chroí adeirim gur roghnaíodh mo cheantarsa, Gisagara, as an tríocha ceantar sa tír, mar an ceantar is mó a throid in aghaidh caimiléireachta sa bhliain 2009! B’fhéidir go bhféadfaimis cur isteach ar Chomórtas na mBailte Shlachtmhara an bhliain seo chugainn …..